Η συλλογή, η ανάλυση και η παρουσίαση δεδομένων είναι περίπλοκες και χρονοβόρες διαδικασίες , τις οποίες ακολουθεί η επιστήμη της έρευνας. Από αυτές, οι δύο τελευταίες –δηλαδή η ανάλυση και η παρουσίαση- είναι αυτές που τραβούν κατά κύριο λόγο τα φώτα της δημοσιότητας. Όμως, για μένα η συλλογή των δεδομένων είναι ο MVP (Most Valuable Player), ο λεγόμενος «πολυτιμότερος παίκτης» κάθε έρευνας, καθώς τα λάθη που μπορεί να γίνουν εκεί, τις περισσότερες φορές δε διορθώνονται και επηρεάζουν αρνητικά την έκβαση όλου του εγχειρήματος.
Έτσι, ένα από τα αγαπημένα μου θέματα είναι το πώς μπορείς να φτιάξεις ένα ερωτηματολόγιο που θα έχει υψηλό response rate (ποσοστό συμμετοχής), αλλά παράλληλα και το μεγαλύτερο δυνατό όφελος όσον αφορά την ποιότητα και ποσότητα των δεδομένων.
Εξάλλου, την απορία για το πώς στήνει κανείς άρτια ένα ερωτηματολόγιο έχουν πάρα πολλοί άνθρωποι –κυρίως φοιτητές. Αφού, λοιπόν, έχω ερωτηθεί δεκάδες φορές σχετικά με αυτό, αποφάσισα να γράψω ένα άρθρο επί του θέματος (ώστε την επόμενη φορά να χρειαστεί μόνο να δώσω ένα link ως απάντηση)!
Δεν έχω σκοπό να ασχοληθώ με θέματα όπως το μέσο συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου (από κινητό, υπολογιστή, στο δρόμο κ.λπ.) ή τη θεματολογία της εκάστοτε έρευνας (πολιτική, κοινωνική, μάρκετινγκ). Εννοείται πως ο ερευνητής οφείλει να γνωρίζει ακριβώς τους σκοπούς της έρευνας και τους στόχους της, ώστε να δημιουργήσει το κατάλληλο ερωτηματολόγιο, αλλά και αυτό αποτελεί άλλο θέμα συζήτησης.
Εδώ, θα αναφερθώ μόνο στους 5 βασικούς και απλούς κανόνες που μπορεί να ακολουθήσει κανείς για να στήσει ένα ερωτηματολόγιο.
1. Xρησιμοποίησε απλή και κατανοητή γλώσσα: Μπορεί να ακούγεται ασήμαντο, αλλά οι δύσκολες έννοιες και λέξεις σε ένα ερωτηματολόγιο είτε θα απομακρύνουν τον/την ερωτώμενο/η από το να το συμπληρώσει είτε θα αυξήσει αρκετά το χρόνο συμπλήρωσής του, προωθώντας τη λεγόμενη «τυχαία συμπλήρωση». Τρανό παράδειγμα είναι το διάσημο ελληνικό δημοψήφισμά το καλοκαίρι του 2015, όπου ελάχιστοι κατανόησαν πραγματικά το νόημα της ερώτησης σε βάθος με αποτέλεσμα να ψηφίσουν περισσότερο με βάση το συναίσθημα.
2. Mην αφήνεις ανοικτές ερωτήσεις χωρίς προ-συμπληρωμένες επιλογές: Αυτό είναι ίσως το μεγαλύτερο θέμα που έχω δει σε ερωτηματολόγιο φίλων/συναδέλφων. Κατανοώ ότι είναι τρομερά ενδιαφέρον να αφήνεις τον/την ερωτώμενο/η να δώσει τη δικιά του/της απάντηση, αλλά μετά από τόσα χρόνια στην έρευνα έχω κουραστεί να διαβάζω κατεβατά απαντήσεων για το γείτονα που παρκάρει στραβά, την γιαγιά που συνέχεια πετάει τα σκουπίδια από το μπαλκόνι ή το φοιτητή που σίγουρα κλέβει το ίντερνετ, σε μια απλή ερώτηση τύπου «Ποια είναι τα προβλήματα της κατοικίας σας;».
3. Mη ζητάς άμεσα από τους ερωτώμενους να σου αποκαλύψουν προσωπικά ευαίσθητα δεδομένα: Να τονίσω πως εδώ δεν υπάρχει θέμα με τη συλλογή δεδομένων, καθώς τα ερωτηματολόγια είναι ανώνυμα και χρησιμοποιούνται για παρουσίαση συνολικών στατιστικών και όχι για εξατομικευμένες προωθήσεις. Όμως, και πάλι, δε μπορούμε σε ένα ερωτηματολόγιο να βάλουμε ερώτηση όπως «Πιστεύετε στο Θεό;». Όμως, μπορούμε έμμεσα να διερευνήσουμε τέτοιου είδους ζητήματα με ερωτήσεις του τύπου «Συμμετέχετε σε θρησκευτικά έθιμα/παραδόσεις;», «Νιώθετε ότι έχετε τον έλεγχο της ζωής σας;», «Πιστεύετε ότι υπάρχει ζωή μετά θάνατον;», που αναδεικνύουν συγκεκριμένες απόψεις και στάσεις χωρίς όμως να προκαλούν αμηχανία και δισταγμό στους ερωτώμενους.
4. Mην το κάνεις μεγάλο και γεμάτο ερωτήσεις και υπο-ερωτήματα: Αυτό είναι άλλο ένα μεγάλο θέμα που εμφανίζεται πολύ συχνά, ιδίως σε ερωτηματολόγια φοιτητών και γενικότερα στην εκπαίδευση. 40 ερωτήσεις με μεγάλα κείμενα και πολλές επιλογές, με υποκατηγορίες και παραμέτρους, στις οποίες ο/η συμμετέχων/ούσα καταλήγει να προσπαθεί να κλικάρει το κουμπί «Επόμενο», βλέποντας πως δε μπορεί να προχωρήσει παρακάτω εάν δεν απαντηθούν όλα τα ερωτήματα. Συνήθως, κάπως έτσι, κλείνει το link και λέει απλά ψέματα στον/στη φίλο/η ότι το συμπλήρωσε κανονικά!
5. Mη δημιουργείς ερωτήματα που «απαιτούν» μόνο την απάντηση που θέλεις: Ειλικρινά αυτό το σημείο έχει σχεδόν δημιουργήσει μια σχολή ερευνητών που μπορούν να βγάλουν όποιο αποτέλεσμα επιθυμούν, μέσω κανονικής δειγματοληψίας και όχι με ψεύτικα δεδομένα. Ο τρόπος που ρωτάς κάτι και οι επιλογές που δίνεις αποτελούν κομβικά σημεία στο ερωτηματολόγιο και, εάν κατευθύνουν τους ερωτώμενους, τότε είναι απλώς «κλεψιά», μια παραπλάνηση προς όφελος του αποτελέσματος που θέλεις να βγάλεις. Ένα τυπικό και ύπουλο παράδειγμα είναι οι επιλογές που δίνονται σε ένα αθώο –κατά τα άλλα- ερώτημα όπως «Πόσο πιθανό είναι να ψηφίσετε τον Χ υποψήφιο;». Ο τρόπος για να κλέψουμε είναι να βάλουμε περισσότερες θετικές από αρνητικές απαντήσεις, δηλαδή «Πολύ πιθανό» «Αρκετά πιθανό» «Σχετικά πιθανό» «Κάπως πιθανό» και τέλος «Λιγότερο πιθανό». Φυσικά εδώ οι 4 από τις 5 επιλογές μπορούν μεταφραστούν ως θετικές και άρα να δείξουν τελικά ποσοστά που να αγγίζουν… Πούτιν για τον υποψήφιο.
Οι παραπάνω κανόνες για μένα είναι απαράβατοι και αποτελούν ενός είδους «ευαγγέλιο», όταν ξεκινάω μια δουλειά και στήνω ένα ερωτηματολόγιο. Είναι κανόνες που έχουν βγει από την εμπειρία και την τριβή με το αντικείμενο, οπότε δεν είναι απίθανο να υπάρχουν και άλλοι που εντοπίστηκαν σε διαφορετικές επαγγελματικές συνθήκες.